Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΑΣ.

Αναπαραστάσεις του ατόμου και της κοινωνίας στα ελληνόφωνα αφηγηματικά έργα της Ύστερης Μεσαιωνική περιόδου (13 ος – 15 ος αι.). Μια διεπιστημονική προσέγγιση σε ζητήματα ταυτότητας, ετερότητας, έμφυλων ρόλων και ιδεολογίας.

Το 1204 η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έπαψε πρακτικά να υπάρχει – τουλάχιστον με τον τρόπο που είχε υπάρξει κατά τους προηγούμενους εννέα αιώνες. Στον καινούργιο κόσμο που σφυρηλατήθηκε την επαύριον της Τέταρτης Σταυροφορίας και των κοσμογονικών συνεπειών της, σε μια εποχή μεταβατικότητας, μεταλλάξεων και διαρκών συγκρούσεων σε κάθε επίπεδο, οι άνθρωποι στράφηκαν σε επίπεδο λογοτεχνικής έκφρασης σε ένα λογοτεχνικό είδος «αρχαίο» και συνάμα «σύγχρονο», «Ρωμαϊκό» αλλά ταυτόχρονα «Φράγκικο» και «Ανατολίτικο». Αυτή η μελέτη αποσκοπεί στην εξέταση (μέσω σύγχρονων αφηγηματολογικών θεωριών και ιστορικών τάσεων) των κύριων χαρακτηριστικών των παλαιολόγειων μυθιστοριών και του κόσμου εντός του οποίου γράφτηκαν, συγκρίνοντάς τις διεξοδικά όχι μόνο με άλλα αφηγηματικά έργα της ίδιας περιόδου (αγιολογικά, ιστορικά και ρητορικά) αλλά και με εικονογραφικά έργα, έτσι ώστε μέσω μιας διεπιστημονικής -ιστορικής, ανθρωπολογικής, αρχαιολογικής και φιλολογικής- επιστημονικής προσέγγισης να αναδειχθεί η ιδιαίτερη φυσιογνωμία του ανθρώπου της εποχής.

Κατά τη διάρκεια του 11 ου αιώνα η αύρα της αγιολογίας, της κυρίαρχης μορφής αφήγησης κατά τους αμέσως προηγούμενους αιώνες, άρχισε να ξεθωριάζει και καθώς η αγιολογική αφήγηση υποχωρούσε σε σημασία, το κενό που δημιουργούταν πληρώθηκε κατά τη διάρκεια του επόμενου αιώνα -την κομνήνεια περίοδο- από μια ενσυνείδητη επιστροφή στο Ελληνορωμαϊκό μυθιστόρημα. Αυτή η αναγέννηση του μυθιστορήματος κατά τον δωδέκατο αιώνα -σε συνδυασμό με την εμφάνιση του πρώτου ελληνικού chanson de geste (Διγενής Ακρίτης)- έδωσε αποφασιστική ώθηση στη διάδοση και τη δημοτικότητα του μυθιστορήματος και οδήγησε, μετά την Άλωση του 1204, στη συγγραφή νέων έργων που δεν ακολουθούσαν πιστά την τυπολογία αυτού του μη προσδιορισμένου άλλωστε από την κλασική ή τη χριστιανική παράδοση λογοτεχνικού είδους. Η παλαιολόγεια μυθιστορία φαίνεται εντούτοις να έχει αρκετά διαφορετικούς στόχους από τον άμεσο πρόγονό της, το κομνήνειο μυθιστόρημα, να διακρίνεται από διαφορετικά κίνητρα και να εκκινεί από διαφορετικές αφετηρίες. Υπό μία έννοια, τα κείμενα αυτά (τα οποία προσέλκυσαν το ενδιαφέρον των επιστημόνων και επανεκτιμήθηκαν μόνο πρόσφατα) συνιστούν τις καλύτερες αναπαραστάσεις που διαθέτουμε για την παλαιολόγεια κοινωνία και τον homo paleologus, και αυτό παρά τον φαντασιακό χώρο εντός του οποίου λαμβάνει χώρα η δράση ή την αλληγορική σημασία τους.

Το πρόγραμμα αυτό μελετά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι της παλαιολόγειας περιόδου έλεγαν ιστορίες, και προσπαθεί να ερμηνεύσει τι σήμαιναν οι ιστορίες αυτές για τους ίδιους και να εξετάσει το πώς αναπαρίσταναν την κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα, μέσω μιας ανθρωπολογικής οπτικής. Επιχειρεί επίσης να απαντήσει σε καίρια ερωτήματα που αφορούν στην κατασκευή της ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας των ιστορικών υποκειμένων: τι πιστεύουν για τους ίδιους τους εαυτούς τους, ποιος είναι ο «άλλος» και τι τον καθιστά «ξένο»; Πώς κατασκευάζονται οι έμφυλοι ρόλοι, τι είναι ο «άνδρας», τι είναι η «γυναίκα» και ποια είναι τα κύρια ατομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά τους; Πώς επηρεάζει η αυτοκρατορική ιδεολογία τους λογοτεχνικούς ήρωες και ποιες είναι οι προεκτάσεις της στην καθημερινή ζωή; Υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ της λογοτεχνίας και των εικαστικών τεχνών εκείνης της περιόδου; Τι μπορούν να μας αποκαλύψουν τα μυθιστορηματικά θέματα και μοτίβα, ή οι μυθιστορηματικοί χρονότοποι, για την καθημερινή ζωή και συμπεριφορά; Σε τι βαθμό ενεπλάκησαν οι λόγιοι της παλαιολόγειας περιόδου στην άνθηση της μυθιστορίας; Ποια ακριβώς σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ των παλαιολόγειων μυθιστοριών και των μυθιστοριών της Λατινικής «Δύσης» ή της Αραβικής «Ανατολής»; Αυτά είναι ορισμένα από τα κύρια ερωτήματα στα οποία το παρόν ερευνητικό έργο αποπειράται να απαντήσει.

Για τον σκοπό αυτόν έχει ακολουθηθεί μια διεπιστημονική προσέγγιση. Από μεθοδολογική σκοπιά, διάφορα είδη πηγών συνεξετάζονται ώστε να παράσχουν μια ολική επισκόπηση της περιόδου. Ως εκ τούτου, αγιολογικές αφηγήσεις, ιστορικές αφηγήσεις, ρητορικά κείμενα (π.χ. κάτοπτρα ηγεμόνων) καθώς και αρχαιολογικές πηγές συνεξετάζονται και συγκρίνονται με τις παλαιολόγειες μυθιστορίες. Μελετώντας κανείς, για παράδειγμα, τα ιστορικά και ρητορικά έργα της περιόδου, μπορεί να βρει εμπεριστατωμένες αναφορές στις δημόσιες υποθέσεις της Αυτοκρατορίας και την πολιτική της ιδεολογία. Η πλειοψηφία των συγγραφέων των κειμένων αυτών ήταν άλλωστε άνθρωποι που έπαιζαν ενεργό ρόλο στην πολιτική ζωή, συχνά υψηλά ιστάμενοι κρατικοί αξιωματούχοι και ικανότατοι διπλωμάτες. Ως εκ τούτου, τα έργα τους συνιστούν πολύτιμες πηγές σε ότι αφορά σε ζητήματα ταυτότητας -ατομικής, κοινωνικής ή έμφυλης- ή σε ζητήματα διάδρασης των Βυζαντινών της παλαιολόγειας περιόδου με τους «Άλλους». Άλλωστε, η αναπαράσταση του κόσμου έτσι όπως αναδύεται μέσα από το έργο τους, εισάγει τον αναγνώστη στα άδυτα μιας ρευστής και μεταβαλλόμενης ιστορικής πραγματικότητας: τη σταδιακή εδραίωση μιας πολυπολιτισμικής και πολύγλωσσης κοινωνίας. Ιδίως σε ότι αφορά στην ιστοριογραφία, οι αλλαγές αυτές περιγράφονται διεξοδικά στα έργα των ιστορικών της παλαιολόγειας περιόδου έτσι ώστε η σύγκρισή τους με τις μυθιστορίες της ίδια περιόδου να προμηνύεται ιδιαζόντως γόνιμη αναφορικά με την εικόνα των υποκειμένων για τον εαυτό τους ή τις κοινωνικές, εθνικές και έμφυλες ταυτότητες και ρόλους που καλούνταν να υιοθετήσουν στην καθημερινότητά τους.

Επιπροσθέτως, και μολονότι το Βυζάντιο κατατρυχόταν καθ’ όλη τη διάρκεια της παλαιολόγειας περιόδου από δυσεπίλυτα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά προβλήματα, η καλλιτεχνική παραγωγή κάθε τύπου άνθησε. Η αυτοκρατορική οικογένεια, η αριστοκρατία αλλά και μέλη της εκκλησιαστικής ιεραρχίας συμμετείχαν ενεργά στην καλλιτεχνική ζωή ως πάτρωνες ή ως παραγγελιοδότες έργων τέχνης. Η συνεξέταση αυτών των εικαστικών έργων με τα αφηγηματικά έργα της ίδιας περιόδου, μπορεί μόνο να αποφέρει ενδιαφέροντα αποτελέσματα σε ότι αφορά σε θέματα ταυτοτήτων και έμφυλων ρόλων.